Pijn, bloedverlies en hysterie

Matthé Burger, Pijn, bloedverlies en hysterie. Een geschiedenis van de gynaecologie (Utrecht: Eburon, 2023). ISBN 9789463014373 , Paperback.

De eerste gynaecologische buikoperaties vinden plaats vanwege ernstige chronische pijn onder in de buik, bloedverlies en/of hysterie. Hysterie staat in die tijd voor allerlei lichamelijke en psychische klachten die een relatie hebben met functionele activiteit van de genitalia. In Nederland wordt de eerste bilaterale ovariëctomie uitgevoerd in 1878 vanwege ernstige chronische pijn onder in de buik. Daarover bestaat slechts een mededeling in de notulen van een gynaecologenvergadering. De eerste publicatie dateert van 1879 en komt van de hoogleraar Sänger in Groningen. Het gaat om een patiënte met een beeld dat we nu herkennen als een ernstige bekkenbodemhypertonie: pijn, urineretentie, obstipatie en plotselinge ontlastingen van slijm en bloed uit de vagina.
In de laatste decennia van de 19e eeuw bestond een breed gedeelde overtuiging dat de genitalia een grote invloed hebben op het vrouwelijke lichaam en een rol spelen bij tal van functiestoornissen, zowel lichamelijk als geestelijk. De vraag was actueel of niet elke hysterica een gynaecologisch onderzoek zou moeten ondergaan. Doel van het onderzoek was afwijkingen te vinden en te behandelen om daarmee de hysterie te verlichten. In het uiterste geval werd hiervoor ook een operatie verricht. Dat wordt treffend gedemonstreerd met een casus in het jaar 1893. Het ging om een 30-jarige gehuwde kinderloze vrouw. Zij was ‘elk voor- en najaar niet al te goed, zwak in haar hoofd … Zij klaagde over lusteloosheid, angst en treurigheid, en was bang in zulk een vlaag zichzelve tekort te doen en twee kostkinderen te zullen doodslaan of met een mes te steken.’ Haar angst, huilbuien, dwanggedachten en een aantal lichamelijke klachten namen toe in de periode vóór de menstruatie. De gynaecoloog vond een rechter ovarium dat twee keer groter was dan het linker, zeer bewegelijk en laag gelegen in het cavum Douglasi. Na uitvoerig overleg werd besloten tot de verwijdering van beide ovaria. Een jaar later was zij subjectief en objectief volkomen gezond.
Het boek ‘Pijn, bloedverlies en hysterie’ bestaat uit drie delen. Het eerste deel brengt een zoektocht naar de herkomst van de idee dat de genitalia oorzaak zijn van een grote variatie aan psychische en lichamelijke klachten. Dat idee gaat terug tot de Klassieke Oudheid. Vanaf de zeventiende eeuw wordt ook gedacht een somatische oorzaak in de hersenen. Die theorieën over een genitale of cerebrale oorzaak bestaan naast elkaar met voor- en tegenstanders tot in het begin van de 20e eeuw.
Het tweede deel van het boek gaat over de ontwikkeling van de gynaecologische ingrepen, de techniek, de indicaties, gewenste effecten maar ook sterfte en ernstige bijwerkingen. In de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk heeft die ontwikkeling een eigen karakteristiek. In Nederland volgt Treub vooral de ontwikkelingen in Frankrijk en Mendes de Leon die in het Verenigd Koninkrijk. De behandeling van myomen krijgt een eigen hoofdstuk.
Het derde deel van het boek behandelt de vroege geschiedenis van de ovariëctomie en uterusextirpatie in Nederland. Bijzondere aandacht gaat uit naar het werk van Hector Treub. Voor hem was het centrale kenmerk van hysterie de bekkenneuralgie, ofwel ernstige chronische onderbuikpijn. Treub verrichtte zijn eerste ingreep in 1889. Later ging hij over tot een uterusextirpatie en zou hij de ovariëctomie achterwege laten. Hij verrichtte zelf ook psychische behandelingen, en ging daarmee bij een 21-jarige vrouw wel heel ver. Zij onderging een schijncastratie, een aantal sessies waarbij puntvormige brandwonden op de huid werden gemaakt, koude douches en nefropexieën. Nadat al die behandelingen zonder resultaat waren gebleken ging Treub over tot een vaginale uterusextirpatie. De uterus en ovaria waren zonder afwijkingen.